મનભેદ કે પછી મતભેદ: ચૂંટણી પરિણામો પછી ભાજપ પ્રત્યે સંઘનું વલણ કેમ બદલાયું?

નવી દિલ્હી, 14 જૂન : રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (RSS) અને ભારતીય જનતા પાર્ટી (BJP) દાયકાઓથી એક જ ઝડપે ચાલી રહ્યા છે. જ્યારે નવા વિસ્તારોમાં પગ જમાવવાની વાત આવી ત્યારે સંઘ હંમેશા આગળ હતો. અહીં આરએસએસે પહેલા મેદાન તૈયાર કર્યું, પછી બીજેપીએ ત્યાં પહોંચીને પોતાને રાજકીય ગઢ સમૃદ્ધ બનાવ્યા. જો બે સંગઠનો વચ્ચે આટલો સુગમ સંકલન અને સંવાદિતા છે, તો સંઘ પરિવારમાંથી મતભેદના અવાજો શા માટે છે? શા માટે આ અસંતોષનો ગણગણાટ? અને શા માટે ગણગણાટ કરો છો, ઇન્દ્રેશ કુમારે હવે ખુલ્લી જાહેરાત કરી છે – ભગવાન રામે અહંકારીઓને રોક્યા છે.

વાસ્તવમાં, જ્યારે RSSના સરસંઘચાલક મોહન ભાગવતે સોમવારે નાગપુરમાં એક કાર્યક્રમ દરમિયાન રાજકીય પક્ષો અને તેમના નેતાઓ વિરુદ્ધ ટિપ્પણી કરી, ત્યારે કાનાફૂસી વધી ગઈ અને તે રાષ્ટ્રીય ચર્ચાનો વિષય બની ગયો. આ ટિપ્પણીઓ અહીં જ નથી અટકતી, મોહન ભાગવત પછી, સંઘના મુખપત્ર પંચજન્યમાં લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપના પ્રદર્શન પર એક આલોચનાત્મક લેખ પણ જોવા મળ્યો.

‘ઓર્ગેનાઇઝર’માં પણ ટિપ્પણી કરવામાં આવી હતી. જ્યારે આ લેખો પર ચર્ચા થઈ રહી હતી ત્યારે સંઘના નેતા ઈન્દ્રેશ કુમારે જાહેર મંચ પરથી કહ્યું કે ‘રામ દરેકને ન્યાય આપે છે. જરા 2024ની લોકસભા ચૂંટણી પર નજર નાખો. જેઓ રામની પૂજા કરતા હતા, પરંતુ ધીમે ધીમે તેમનામાં અહંકારનો વિકાસ થતો ગયો. એ પાર્ટીને સૌથી મોટી પાર્ટી બનાવી. પરંતુ તેને જે સંપૂર્ણ અધિકાર મળવો જોઈએ, જે શક્તિ મળવી જોઈતી હતી તે ભગવાને તેના અહંકારને કારણે અટકાવી દીધી.

ભાગવત અને ઇન્દ્રેશ કુમારની ટિપ્પણી એવા સમયે આવી છે જ્યારે આરએસએસ ખરેખર ભાજપથી દૂર થઇ રહ્યું છે. અને 2024ની લોકસભા ચૂંટણી દરમિયાન તેને પૂરા દિલથી સમર્થન આપ્યું નથી કે કેમ તે અંગે ઉગ્ર ચર્ચા ચાલી રહી છે. આ ચૂંટણીમાં ભાજપ 272ના લક્ષ્યાંકથી 32 બેઠકો ઓછી મળી છે. મતોના આ અભાવે ભાજપ અને સંઘ વચ્ચેના મતભેદને સપાટી પર લાવ્યો છે.

મોહન ભાગવતે, સામાન્ય ચૂંટણીઓ પછીની તેમની પ્રથમ ટિપ્પણીમાં, જ્યાં ભાજપ બહુમતીથી 30 બેઠકો ઓછી હતી, તેણે મણિપુર સંઘર્ષને પ્રાથમિકતાના ધોરણે સમાપ્ત કરવા અને સરકાર અને વિપક્ષ વચ્ચે સર્વસંમતિની જરૂરિયાત માટે હાકલ કરી હતી.

મોહન ભાગવતે કહ્યું હતું કે, “સાચો સેવક ગરિમા જાળવી રાખે છે, તે કામ કરતી વખતે ગરિમાનું પાલન કરે છે. તેનામાં ‘મેં આ કામ કર્યું’ એવું કહેવાનો અહંકાર હોતો નથી. ફક્ત તે જ વ્યક્તિ સાચો સેવક કહેવાય છે.” કેટલાક લોકો તેમની ટિપ્પણીઓને વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની ટીકા તરીકે જોતા હતા, કારણ કે વડા પ્રધાને અનેક પ્રસંગોએ પોતાને જનતાના “પ્રધાન સેવક” તરીકે વર્ણવ્યા હતા.

ઇન્દ્રેશ કુમારે ભાગવત બાદ જણાવ્યું હતું

ભાગવતના નિવેદનના નિશાને કોણ? જ્યારે તેનો સંદેશ શું છે તેના પર નિષ્ણાતોની ટિપ્પણીઓ આવી રહી હતી, ત્યારે સંઘના વરિષ્ઠ કાર્યકર્તા ઇન્દ્રેશ કુમારે તેમના નિવેદનથી તમામ મૂંઝવણ દૂર કરી. તેમણે રાજસ્થાનમાં એક નિવેદનમાં સ્પષ્ટ કહ્યું કે ભગવાન રામે 241 પર અહંકારી લોકોને રોક્યા છે.

હવે સ્પષ્ટ છે કે સંઘ જાહેર મંચ પર સ્પષ્ટ સંદેશ આપવા માંગે છે. ઇંદ્રેશે શબ્દોમાં કચાશ રાખ્યા વિના કહ્યું, “જે પક્ષ (ભગવાન રામ પ્રત્યે) ભક્તિ ધરાવતો હતો પરંતુ અહંકારી હતો, તેને 241 પર રોકી દેવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ તેને સૌથી મોટો પક્ષ બનાવવામાં આવ્યો હતો…”

તેમણે વધુમાં કહ્યું કે, લોકશાહીમાં રામરાજ્યનું બંધારણ જુઓ, જે લોકો રામની પૂજા કરતા હતા પરંતુ ધીમે ધીમે અહંકારી બની ગયા હતા, તે પક્ષ સૌથી મોટી પાર્ટી તરીકે ઉભરી આવ્યો હતો, પરંતુ તેમને જે વોટ અને સત્તા મળવા જોઈતી હતી, ભગવાને તેમના ઘમંડના કારણે તેમને રોક્યા હતા.

ઈન્દ્રેશ કુમારના આ નિવેદનનું વજન એટલું છે કે ભાજપના કોઈ મોટા નેતાએ તેના પર ટિપ્પણી કરી નથી. કોંગ્રેસ, શિવસેના અને ભાજપના સહયોગી જેડીયુ જેવા વિપક્ષી દળોએ આના પર ચોક્કસપણે પ્રતિક્રિયા આપી છે. પરંતુ સંઘ દ્વારા ઘમંડી કહ્યા બાદ ભાજપે પોતાના બચાવમાં કોઈ ખાસ દલીલ કરી નથી.

સંઘ અને ભાજપ વચ્ચેના સંબંધો કેવા રહ્યા છે?

RSS અને BJP વચ્ચેનો સંબંધ અને RSS રાજકીય પક્ષને કેટલી હદે પ્રભાવિત કરે છે તે હંમેશા ચર્ચાનો વિષય રહ્યો છે. એટલું જ નહીં, આરએસએસ પર સંશોધન બાદ લખવામાં આવેલા પુસ્તકના લેખકે આ મુદ્દાને “જૂની બાબત” ગણાવીને ફગાવી દીધી હતી. પરંતુ સંઘ-ભાજપ ઇકોસિસ્ટમ પર નજર રાખનારા લોકો કહે છે કે આ વખતે વસ્તુઓ અલગ છે. તેઓ ભાગવતની ટિપ્પણીઓના સમય તરફ નિર્દેશ કરે છે, જે ચૂંટણી પછી આવી હતી જેમાં ભાજપ બહુમતીના આંકથી પાછળ રહી ગયું. અને વડા પ્રધાન મોદીની મોટા અને બોલ્ડ નિર્ણયો લેવાની ક્ષમતાને ફટકો પડ્યો હતો.

તેઓ કહે છે કે તાજેતરના વર્ષોમાં, નાગપુર અને અમદાવાદ વચ્ચે વ્યક્તિત્વની તકરાર છે, કારણ કે વડા પ્રધાન મોદીની વધતી જતી લોકપ્રિયતા અને તેમના ચૂંટણી વચનોની પૂર્તિને કારણે સત્તાનું કેન્દ્ર અમદાવાદ તરફ વળ્યું છે.

ઉલ્લેખનીય છે કે નરેન્દ્ર મોદી આરએસએસના પ્રચારક રહી ચૂક્યા છે અને સંઘની નજરમાં તેમને આદર્શ વડાપ્રધાન માનવામાં આવે છે. સત્ય એ છે કે આરએસએસે 2014ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં તેમના માટે તેમના તમામ સહયોગીઓની તાકાત લગાવી દીધી હતી.

જો કે, RSS-BJPની નજીકના એક વરિષ્ઠ પત્રકારે નામ જાહેર ન કરવાની શરતે જણાવ્યું હતું કે તેમની વ્યાપક આભા અને તેમનું સત્તાનું કેન્દ્ર બનવું નાગપુરમાં સંઘના કેટલાક વરિષ્ઠ અધિકારીઓ યોગ્ય નહોતું લાગયું.

RSS રાજનીતિમાં સક્રિય ભૂમિકા ભજવતું નથી. તેની ભૂમિકા માર્ગ બતાવવાની છે. તે તેના વ્યાપક નેટવર્ક દ્વારા ભાજપની સફળતામાં પણ મદદ કરે છે, કારણ કે બંને સમાન વિચારધારા અને સાંસ્કૃતિક લક્ષ્યો માટે કામ કરે છે. બે અલગ-અલગ રાજ્યોના RSSના બે પ્રચારકોએ કહ્યું કે તેઓએ આ ચૂંટણીમાં 2014 અને 2019ની ચૂંટણીઓથી અલગ કંઈ કર્યું નથી. તેમણે કહ્યું કે આ વખતે કંઈક અલગ કરવાની જરૂર છે એવો કોઈ સંદેશ નથી. જો કે, બંને સંઘના સભ્યો એ નિર્દેશ કરવાનું ભૂલ્યા ન હતા કે કેવી રીતે બૂથ સ્તરના ભાજપના કાર્યકરો બેદરકાર હતા અને સાધનો અને નાણાંની પહોંચ હોવા છતાં ઉનાળામાં પ્રચાર માટે બહાર ન આવ્યા.

શું 2024ની ચૂંટણીમાં RSSએ ભાજપને સમર્થન નહોતું આપ્યું?

એક વરિષ્ઠ લેખક-પત્રકારના જણાવ્યા અનુસાર આરએસએસના એક વરિષ્ઠ કાર્યકર્તાએ તેમને કહ્યું હતું કે સંઘ ઇચ્છે છે કે ભાજપની 2024ની લોકસભા ચૂંટણી પ્રચાર મોદીની લોકપ્રિયતાના ત્રણ મુખ્ય મુદ્દાઓ, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને સાંસ્કૃતિક-સંસ્કૃતિના મુદ્દાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે. જો કે, થયું એવું કે આખો સંદેશ માત્ર ‘મોદીની ગેરંટી’ પૂરતો જ સીમિત રહી ગયો.

આરએસએસના નેતૃત્વનું માનવું હતું કે આવા જટિલ ચૂંટણી જંગમાં, જ્યાં સમગ્ર વિપક્ષો ભાજપ સામે એક થઈ ગયા છે, પાર્ટી આટલી સરળ વાર્તા સાથે આગળ વધી શકે નહીં.

આ ચર્ચા દરમિયાન જેપી નડ્ડાના આ નિવેદનને કોણ ભૂલી શકે. ભાજપ અધ્યક્ષ જેપી નડ્ડાએ ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસને આપેલા ઈન્ટરવ્યુમાં કહ્યું હતું કે ભાજપ પાસે હવે યોગ્ય સંગઠનાત્મક માળખું છે અને તે હવે આરએસએસ પર નિર્ભર નથી. ચોક્કસપણે આ નિવેદને સંઘને તીક્ષ્ણ ડંખ આપ્યો હશે. બંગાળ અને ઉત્તર પ્રદેશ બે મહત્વપૂર્ણ ચૂંટણી મેદાન હતા અને ભાજપને બંને સ્થળોએ કારમી હારનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.

નિષ્ણાતોના મતે, આરએસએસની અંદર એવી લાગણી છે કે વિપક્ષમાંથી પક્ષપલટો કરનારાઓના સતત ભાજપમાં જોડાવાના કારણે પાર્ટીની મૂળ વિચારધારા નબળી પડી છે અને સંઘ સાથે તેનું જોડાણ નબળું પડી રહ્યું છે.

આ સિવાય બે સંગઠનો વચ્ચે સહકારનો અભાવ પણ મહત્વનો મુદ્દો બની શકે છે.

દિલ્હીના રોહિણી વિસ્તારના એક બીજેપી સભ્ય જે આરએસએસમાં જોડાયા છે તે કહે છે કે પહેલા આરએસએસ ભાજપના સભ્યો માટે તેમના મંતવ્યો રજૂ કરવા માટે તાલીમ શિબિરોનું આયોજન કરતું હતું. ચૂંટણીની મોસમ હોય કે ન હોય, શિબિરોનું આયોજન નિયમિતપણે થતું હતું. જોકે, સામાન્ય ચૂંટણીનું વર્ષ હોવા છતાં છેલ્લા એક વર્ષથી આ વિસ્તારમાં આવી કોઈ તાલીમ શિબિરનું આયોજન કરવામાં આવ્યું નથી.

સંઘ અને અટલ વચ્ચે અસ્વસ્થ સંબંધ

સંઘ લગભગ 100 વર્ષ જૂનું સંગઠન છે. RSSએ ભાજપ અને તેના પુરોગામી અવતાર જનસંઘને સમર્થન આપ્યું છે. પરંતુ એવા પ્રસંગો પણ આવ્યા જ્યારે બંને સંસ્થાઓ વચ્ચેના સંબંધોમાં અસ્વસ્થતા આવી.

વાજપેયીએ 1995માં ઓર્ગેનાઈઝરમાં લખેલા લેખમાં સંઘને પોતાનો આત્મા ગણાવ્યો હતો. તેમણે લખ્યું, “RSS સાથે મારા લાંબા સમય સુધી જોડાણનું સાદું કારણ એ છે કે મને સંઘ ગમે છે. મને તેની વિચારધારા ગમે છે અને સૌથી વધુ, મને લોકો અને એકબીજા પ્રત્યે RSSનું વલણ ગમે છે અને તે RSSમાં ઉપલબ્ધ છે.”

જો કે, વડાપ્રધાન બન્યા પછી એક સમય એવો આવ્યો જ્યારે સંઘ સાથેના તેમના સંબંધો થોડા અસ્વસ્થ બની ગયા. આ તે સમય હતો જ્યારે કે.એસ.સુદર્શન સંઘમાં સર સંઘચાલક બન્યા હતા. તે સમયે, સંઘ અને સહયોગી સંગઠનોના નેતાઓ વ્યક્તિગત હુમલા કરવામાં જરાય શરમાતા ન હતા, જ્યારે સંઘની વ્યક્તિગત નહીં પણ નીતિઓની ટીકા કરવાની પરંપરા હતી.

RSS અને BJP વચ્ચે હવે શું થશે?

વાજપેયી-સુદર્શન સમયગાળા પછી, જ્યારે મોહન ભાગવત 2009 માં સરસંઘચાલક બન્યા ત્યારે ભાજપ અને આરએસએસ વચ્ચેના સંબંધો માં નરમાશ આવી. આ તે સમય હતો જ્યારે ભાજપને બે હાર બાદ મજબૂત સમર્થનની જરૂર હતી.

આ પછી બંને એકબીજાની જરૂરિયાતો પ્રત્યે સંવેદનશીલ રહ્યા.

પરંતુ વર્તમાન પરિસ્થિતિ પર ટિપ્પણી કરતા એક વરિષ્ઠ પત્રકાર કહે છે, “ભાજપના ડીએનએમાં આરએસએસ છે, પરંતુ હવે પાર્ટી મોટી થઈ ગઈ છે અને તેણે સંપૂર્ણપણે અલગ વ્યક્તિત્વ પ્રાપ્ત કર્યું છે. તેમ છતાં તેમના વૈચારિક લક્ષ્યો સમાન છે, તે એક સંસ્થા દ્વારા અપનાવવામાં આવેલી પદ્ધતિ છે. આ હાંસલ કરવું બીજા માટે યોગ્ય ન હોઈ શકે.”

તેઓ આગળ કહે છે, “એવું પણ શક્ય છે કે RSSએ ભાજપને આવી સ્વાયત્તતા આપી હોય જેથી તેની શક્તિ વધે, હવે આપણે જોવાની જરૂર છે કે ભવિષ્યમાં આ સંબંધ કેવી રીતે આકાર લે છે.”

2019ની ચૂંટણી પછી, ભાજપે સંઘ સાથેના સંબંધોને સાવ હાંસિયામાં તો નથી જ મુખ્ય. ભાજપના ટોચના નેતૃત્વ દ્વારા તાજેતરમાં નિયુક્ત કરાયેલા ચાર મુખ્ય પ્રધાનો – મધ્યપ્રદેશ, રાજસ્થાન, છત્તીસગઢ અને ઓડિશા, આરએસએસ સાથે મજબૂત સંબંધો ધરાવે છે.

“મોદી 3.0માં સંઘ કેવી રીતે પોતાની જાતને ફરીથી રજૂ કરે છે તે જોવું રસપ્રદ રહેશે, ખાસ કરીને હવે જ્યારે ભાજપ લોકસભામાં બહુમતીના આંકડાથી દૂર છે. જો કે, સંઘનું પુનરાગમન મુશ્કેલ હોવાની સંભાવના છે,”

RSS પોતાની જાતને કેટલી સારી રીતે સ્થાપિત કરવામાં સક્ષમ છે તેની સૌથી તાત્કાલિક કસોટી ભાજપના અધ્યક્ષની પસંદગીમાં જોવા મળી શકે છે. જો બંને સંસ્થાઓ વચ્ચેના સંબંધોનું રીસેટ બટન દબાવવામાં આવે તો તે નાગપુર અને અમદાવાદ વચ્ચેના સત્તા સંતુલનમાં પ્રતિબિંબિત થશે. એક વાત નક્કી છે કે ભાજપ અને સંઘ એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. સાથે રહેવામાં ભિન્નતા હોઈ શકે છે, અહીં કોઈ સીધો સંઘર્ષ થશે નહીં.

આ પણ જુઓ:ISIનો ફાલ્કન 50 પ્રોજેક્ટ / જમ્મુના શ્રેણીબદ્ધ આતંકવાદી વિસ્ફોટો એક મોટા આયોજનનો ભાગ છે