નવી દિલ્હી, 8 ઓગસ્ટ, 2024: કેન્દ્ર સરકારે આજે આઠ ઓગસ્ટને ગુરુવારે વક્ફ કાયદામાં માટેનો ખરડો લોકસભામાં દાખલ કર્યો છે ત્યારે, ઘણા સામાન્ય લોકો જેમને હજુ આ કાયદાની વિભિષીકા વિશે કશી જ જાણકારી નથી તેઓ મુંઝવણમાં છે કે કાયદામાં સુધારાની શું જરૂર છે? આ બાબતને સમજવા માટે ઈન્ડિયા ટીવી દ્વારા કરવામાં આવેલા એક વિસ્તૃત વિશ્લેષણને ધ્યાનમાં લેવું જરૂરી છે. આ વિશ્લેષણ દ્વારા એ બાબત સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાય છે કે, વક્ફ બોર્ડનો જે હાલનો સુધારા પહેલાંનો કાયદો છે તેનાથી માત્ર હિન્દુઓ જ નહીં પરંતુ સ્વયં મુસ્લિમો પણ પરેશાન થઈ રહ્યા છે. રાષ્ટ્રીય ચેનલનો આ અહેવાલ જણાવે છે કે, ગુજરાતમાં એક પેટર્ન જોવા મળી છે કે કોઈની જમીન પર ગેરકાયદે કબજો હોય તેને કાયદેસર કરવા માટે લોકો વક્ફ બોર્ડનો આશ્રય લે છે. તો ચાલો 3 કેસ સ્ટડી દ્વારા સમજીએ કે વક્ફ બોર્ડ કેવી રીતે ગેરકાયદે કબજાને કાયદેસર બનાવે છે?
કેન્દ્રની મોદી સરકાર વક્ફ એક્ટમાં મોટા સુધારા કરવા માગે છે અને એ હેતુથી આજે વકફ બોર્ડ એમેન્ડમેન્ટ બિલ લોકસભામાં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર વક્ફ બોર્ડ પર લગામ લગાવવા માટે બિલમાં 40 સુધારા કરવામાં આવ્યા છે. તે જ સમયે, વિપક્ષે વકફ બોર્ડ બિલને સ્ટેન્ડિંગ કમિટીમાં મોકલવાની માંગ કરી છે, એટલે કે જો સહમતી ન સધાય તો સરકાર બિલને સિલેક્ટ કમિટીને મોકલી શકે છે. જોકે, વિપક્ષોએ આ વિષય ઉપર હોબાળો કરતાં સરકારે ખરડો સંયુક્ત સંસદીય સમિતિ (JPC) સમક્ષ લઈ જવાની તૈયારી બતાવી છે.
જો આ સુધારા કાયદો પસાર થશે તો વક્ફ બોર્ડનો કોઈપણ મિલકતને વક્ફ મિલકત તરીકે જાહેર કરવાનો અધિકાર જતો રહેશે. વક્ફ મિલકતને કોર્ટમાં પડકારવાનો માર્ગ ખુલશે. (આ માર્ગ અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી કેમ કે કોંગ્રેસ સરકારે અગાઉ આ કાયદામાં ફેરફાર કરીને વક્ફને અમર્યાદ સત્તા આપી દીધી હતી અને તેના નિર્ણયને ભારતીય અદાલતોમાં પડકારવાની સત્તા આંચકી લીધેલી છે.) સુધારા બાદ વક્ફ ટ્રિબ્યુનલની સત્તાઓ કલેક્ટર-ડેપ્યુટી કલેક્ટરને આપવામાં આવશે. વક્ફ ટ્રિબ્યુનલના આદેશો સામે હાઈકોર્ટમાં જવાની સ્વતંત્રતા રહેશે. વક્ફ મિલકતનો સર્વે કરી શકાશે અને માત્ર કાનૂની માલિક જ દાનનો નિર્ણય લઈ શકશે. તો હવે આ 3 કેસ સ્ટડીઝ દ્વારા સમજો –
કેસ સ્ટડી નંબર 1 (દેવભૂમિ દ્વારકા)
દેવભૂમિ દ્વારકા જિલ્લાના નવાદરા ગામમાં આવેલી હાજી મસ્તાન દરગાહની આ વાત છે. 40-50 વર્ષ પહેલાં રેવન્યુ રેકર્ડમાં રામીબેન ભીમા અને રામસીભાઈ ભીમાના નામે નોંધાયેલી ખેતીની જમીનના એક ભાગ પર નાની કબર બનાવવામાં આવી હતી, જેનો વિરોધ પણ થયો હતો પરંતુ શ્રદ્ધાના નામે મામલો દબાવી દેવામાં આવ્યો હતો. બાદમાં એક ટ્રસ્ટની રચના કરવામાં આવી હતી અને તેના પર દરગાહનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું અને તેને વક્ફ બોર્ડ દ્વારા રજિસ્ટર કરવામાં આવી હતી. નવાઈની વાત એ છે કે બાંધકામ પહેલાં આ ખેતીની જમીનને બિનખેતીની જમીનમાં પણ ફેરવવામાં આવી ન હતી. તેમજ રેવન્યુ રેકર્ડમાં ક્યાંય પણ આ જમીન પર દરગાહ હોવાનો ઉલ્લેખ નથી, પરંતુ વક્ફ એક્ટ હેઠળ નોટિફિકેશનને કારણે તેના પર કોઈ કાર્યવાહી કરવામાં આવી નથી. માત્ર એક વર્ષ પહેલાં જ વહીવટી તંત્રે નવાદરા ગામમાં મોટાપાયે ગેરકાયદે બાંધકામ તોડી પાડવામાં આવ્યા હતા. જોકે તે સમયે પણ નજીકની હાજી મસ્તાન દરગાહ પર વક્ફનું બોર્ડ લાગેલું હોવાના કારણે કોઈ કાર્યવાહી કરવામાં આવી ન હતી. વક્ફ એક્ટ મુજબ હવે આ જમીનના વાસ્તવિક માલિકો એ સાબિત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે કે આ જમીન વક્ફ હેઠળના ટ્રસ્ટના ગેરકાયદે કબજામાં છે.
આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, ગુજરાતના દ્વારકા અને જામનગર જિલ્લામાં બે વર્ષ પહેલા દ્વારકામાં કરવામાં આવેલી ડિમોલિશનની કાર્યવાહીને કારણે આ જિલ્લાઓમાં ઘણા ટ્રસ્ટોની મિલકતો વક્ફ બોર્ડ દ્વારા તરત જ નોટિફાય કરી દેવામાં આવે છે તેવો નવો ટ્રેન્ડ ઊભો થયો છે. પરિણામે હવે વકફ બોર્ડ દ્વારા દ્વારકા અને જામનગર જિલ્લામાં કુલ 341 મિલકતોની નોંધણી કરવામાં આવી છે, જેમાંથી 199 જામનગર અને 142 દ્વારકા જિલ્લામાં છે. રાજ્ય વક્ફ બોર્ડમાં હાલમાં 500 જેટલી અરજીઓ પડતર છે. આવું એટલા માટે થયું કારણ કે દ્વારકામાં જ્યાં પણ ડિમોલિશન કરવામાં આવ્યું હતું ત્યાં વક્ફ બોર્ડના પાટિયાં લાગેલા હતાં તે મિલકતો પર બુલડોઝરનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો ન હતો. તેમ છતાં તેની કાયદેસરતા સામે પ્રશ્નો તો યથાવત્ છે. આ કારણોસર, આ દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોમાં વક્ફ બોર્ડ દ્વારા તેમની મિલકતોની નોંધણી કરાવવા માટે દોડધામ ચાલી રહી છે.
કેસ સ્ટડી નં.2 (જામનગર)
જામનગરના દરબાર ગઢમાં આવેલી રતનબાઈ મસ્જિદ માર્કેટનો કિસ્સો એ વાતનો સાક્ષી છે કે વક્ફ બોર્ડમાં કોઈ પ્રોપર્ટી નોટિફાય થયા પછી તેને ચલાવતાં ટ્રસ્ટો તેનો કેવી રીતે અન્યાયી લાભ લે છે. રતનબાઈ મસ્જિદમાં આ બજાર લગભગ 100 વર્ષથી અસ્તિત્વમાં છે જ્યાં આ દુકાનદારોના પૂર્વજોએ આ દુકાનો લીધી હતી અને બાદમાં આ મસ્જિદ જુમ્મા મસ્જિદ કમિટી હેઠળ આવ્યા બાદ તેઓ આ દુકાનો ભાડાપટ્ટા હેઠળ ચલાવે છે. આ પ્રક્રિયા વર્ષો સુધી આમ જ ચાલતી રહી, પરંતુ 2013માં વક્ફ એક્ટમાં સુધારા બાદ આ ટ્રસ્ટની સમગ્ર મિલકત વક્ફ બોર્ડ દ્વારા નોટિફાય કરવામાં આવી હતી અને ટ્રસ્ટે આ દુકાનદારોને સો ગણું ભાડું વસૂલવાની નોટિસ ફટકારી હતી. વક્ફ અધિનિયમના અમલ પછી આ દુકાનદારો ન તો સિવિલ પ્રોસિજર કોડ અથવા ન તો રેન્ટ એક્ટનો આશરો લઈ શકે છે. વર્ષોથી તેઓ પોતાની દુકાનો બચાવવા વક્ફ ટ્રિબ્યુનલના ચક્કર લગાવી રહ્યા છે.
શું કહે છે દુકાનદારો?
એક દુકાનદારે કહ્યું કે, “અમારી દુકાન ઘણી જૂની છે, અમે અહીં 70-80 વર્ષથી દુકાન ચલાવીએ છીએ. અમને વક્ફ બોર્ડનો કાયદો પસંદ નથી. 10 હજારના ભાડા માટે તમામ દુકાનદારોને નોટિસ અપાઈ. અમારું ભાડું ₹70 છે, ₹10,000 ભાડું વધુ છે અને આ અમને સ્વીકાર્ય નથી. હું છેલ્લા 15 વર્ષથી અહીં દુકાન ચલાવું છું. 40 લાખમાં દુકાન ખરીદી અને 15 લાખ રૂપિયા મસ્જિદને આપ્યા, છતાં ભાડું વધારી દેવામાં આવ્યું છે અને અમને દુકાન ખાલી કરવાનું કહેવામાં આવે છે. અમે મસ્જિદને 15 લાખ આપ્યા તેનું શું? આ તમામ માટે કાયદેસરની કાર્યવાહી ચાલી રહી છે.”
અન્ય દુકાનદાર રાશિદ અહેમદે કહ્યું, “હું 10-15 વર્ષથી શેરડીના રસની દુકાન ચલાવું છું. બે વાર ટ્રસ્ટ બદલાતાં જોયા છે. અન્ય કોઈ પર વિશ્વાસ રાખવાથી અમે પરેશાન થયા નથી, પરંતુ આ લોકો પર રાખેલા વિશ્વાસને કારણે અમે પરેશાન થઈ રહ્યા છીએ. હવે તેઓ કહી રહ્યા છે કે વક્ફ બોર્ડનો કાયદો લાગુ કરવામાં આવશે. વધેલું ભાડું ચૂકવો નહીં તો દુકાન ખાલી કરો, અમે સીલ કરી દઈશું. અમને ખૂબ હેરાન કરવામાં આવે છે. મારું જૂનું ભાડું રૂ. 136 હતું, હવે હું રૂ. 1,000 ભાડું ચૂકવું છું અને હવે તેઓ રૂ. 7,000 ભાડું માગે છે. તેઓ કહે છે કે નવો કરાર કરો. જો તમારા પિતાના નામે દુકાન છે તો તમે હવે આ દુકાન ચલાવી શકતા નથી તેમ છતાં આવો કોઈ નિયમ નથી છતાં અમને આ વાત કહેવામાં આવી છે.”
ત્રીજા દુકાનદાર કહે છે કે, “અમે 60 વર્ષથી બિઝનેસ કરીએ છીએ. અમારી સાથે લગભગ 80 બિઝનેસમેન છે જે જુમ્મા મસ્જિદ ટ્રસ્ટ સાથે જોડાયેલા છે. અમને ભાડું વધારવા માટે કાનૂની નોટિસ આપવામાં આવી છે. ભાડું 32 રૂપિયા હતું અને હવે અમે 4,700 રૂપિયા ચૂકવી રહ્યા છીએ. હવે દર 3 વર્ષે ભાવ 10% વધશે આ દરેક માટે સમસ્યા છે.
કેસ સ્ટડી નં.3 (સુરત)
સુરત મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (SMC)એ મુગલસરાય બિલ્ડીંગ પરનો અધિકાર પરત મળી ગયો છે. વક્ફ ટ્રિબ્યુનલે તાજેતરમાં SMCની તરફેણમાં ચુકાદો આપ્યો હતો અને વક્ફ બોર્ડના અગાઉના આદેશને રદ કર્યો હતો, જેમાં બિલ્ડિંગને વક્ફ મિલકત તરીકે જાહેર કરી દેવામાં આવી હતી. વિવાદ 2015 માં શરૂ થયો હતો જ્યારે 72 વર્ષીય અબ્દુલ્લા જરુલ્લાએ વક્ફ બોર્ડમાં અરજી કરી અને દાવો કર્યો કે મુગલસરાય બિલ્ડિંગ વક્ફ મિલકત છે. વક્ફ બોર્ડે 2021 માં અરજીને મંજૂરી આપી હતી અને SMCને કોઈ વાંધો હોય તો માત્ર વક્ફ ટ્રિબ્યુનલ સમક્ષ નિર્ણયને પડકારવા જણાવ્યું હતું.
એસએમસીએ દલીલ કરી હતી કે તે 150 વર્ષથી વધુ સમયથી બિલ્ડિંગ કોર્પોરેશનના કબજામાં છે અને તેના દાવાને સમર્થન આપવા માટે દસ્તાવેજી પુરાવા રજૂ કર્યા હતા. આ પુરાવામાં બ્રિટિશ રાજ કલેક્ટર દ્વારા જારી કરાયેલા ચાર્ટરની નકલ અને એસએમસીને માલિક તરીકે નોટિફાય કરતું પ્રોપર્ટી કાર્ડ સામેલ હતું. એસએમસીએ વધુમાં એવી દલીલ કરી હતી કે 1995માં વક્ફ એક્ટના અમલ પછી સંકલિત વક્ફ યાદીમાં ઇમારતનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો ન હતો.
બીજી તરફ અબ્દુલ્લા જરુલ્લાએ પુરાવા તરીકે મુગલસરાઈ ઈમારતમાંથી મળેલા પર્શિયનમાં શિલાલેખોની ફોટોકોપી રજૂ કરી હતી. તેણે દલીલ કરી હતી કે શિલાલેખો, જે હાલમાં મુંબઈના પ્રિન્સ વિલિયમ મ્યુઝિયમમાં રાખવામાં આવ્યા છે તે ઈમારતની વકફ સ્થિતિ સાબિત કરે છે. બંને પર વિચાર કર્યા પછી વક્ફ ટ્રિબ્યુનલને જાણવા મળ્યું કે અબ્દુલ્લા જરુલ્લાના પુરાવામાં તથ્ય નથી. ટ્રિબ્યુનલે કહ્યું કે જે દસ્તાવેજો રજૂ કરવામાં આવ્યા છે તે ફોટોકોપી છે અને અસલ નથી. અરજદાર પોતાને મિલકતના સાચા ટ્રસ્ટી તરીકે સ્થાપિત કરવામાં નિષ્ફળ ગયો. વધુમાં, ટ્રિબ્યુનલે વક્ફ બોર્ડ દ્વારા ઈમારતના વક્ફ સ્ટેટસ અંગેની અરજીઓ અથવા વાંધાઓની વિનંતી કરવા માટે યોગ્ય જાહેરાતોની ગેરહાજરી પણ દર્શાવી હતી.
વક્ફ ટ્રિબ્યુનલે તેના નિર્ણયમાં, અબ્દુલ્લા જરુલ્લાહ અને એસએમસીના લાંબા સમયથી મિલકત પરના કબજાના નક્કર પુરાવાના અભાવ પર ભાર મૂક્યો હતો. ટ્રિબ્યુનલે તારણ કાઢ્યું હતું કે વક્ફ બોર્ડનો નિર્ણય અપૂરતા પુરાવા પર આધારિત હતો અને તે યોગ્યતાનું ઉલ્લંઘન કરતો હતો. આ નિર્ણય સાથે SMCએ મુગલસરાય બિલ્ડિંગ પર નિયંત્રણ જાળવી રાખ્યું.
આ પણ વાંચોઃ વક્ફ બોર્ડ પર કેટલાક લોકોનો કબજો: મંત્રી રિજિજુએ 10 મુદ્દામાં સમજાવી બિલ લાવવાની જરૂરિયાત
