વણઝારીનો ગરબો આખું ગુજરાત ગાય છે, પણ તેનું સાચું સ્વરૂપ શોધી કાઢ્યું સુરતના કવિએ

એક વણઝારી ઝૂલણાં ઝૂલતી’તી,

મારી અંબેમાંના ઝૂલણાં ઝૂલતી’તી.

માએ પહેલે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માની પાની સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ બીજે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માના ઘૂંટણ સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ ત્રીજે પગથીયે પગ મૂક્યો

માના ઢીંચણ સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ ચોથે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માના સાથળ સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ પાંચમે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માની કેડ સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ છઠ્ઠે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માની છાતી સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ સાતમે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માના ગળા સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ આઠમે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માના કપાળ સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

માએ નવમે પગથીયે પગ મૂક્યો,

માના માથાં સમાણાં નીર મોરી માત… વણઝારી

વણઝારી ઝૂલણાં ઝૂલતી’તી, અર્થાત્? એ જ કે, વણઝારી- વણઝારાની વહુ ઝૂલણાં ઝૂલતી’તી- હીંચકા ખાતી’તી. બરાબર? તો બીજી કડીમાં એ ‘મારી અંબેમાંના ઝૂલણાં ઝૂલતી’તી’ એમ કહે છે. મતલબ કે, એ અંબેમાના નામના હીંચકા ખાતી’તી? કોઈના હીંચકા કોઈ કેવી રીતે ખાય? કોઈનાં ઝૂલણાં કોઈ કેવી રીતે ઝૂલે? કે અંબેમાને હીંચકા ખવરાવતી’તી? શું એ વણઝારી એટલી શક્તિમાન હતી કે આદ્યશક્તિને હીંચોળે? કે પછી, કૃષ્ણની જેમ આદ્યશક્તિનું કોઈ બાળસ્વરૂપ હતું જેને વણઝારી ઝૂલાવતી’તી?

એક વાર માની લઈએ કે હશે, અંબેમાને એ વણઝારી પારણામાં નાખીને ઝૂલણાં (હાલરડાં-એક અર્થ એવો પણ થાય) ઝૂલતી’તી, તો… તો… એ કોઈ વાવમાં હતી કે કોઈ નદીના ઘાટ પર હતી કે હીંચકા ખાતાં ખાતાં એક એક પગથિયું ઊતરે છે? અને પાનીથી માથા સુધી નીર ચઢી ગયાં? એ પણ અંબેમાને માથે?

ખમો, થોડું મંથન કરો… #વાતનુંવતેસર નથી કરવાનું.

હકીકતમાં, આ ગરબામાં પૂર્ણ સમર્પણનો ભાવ છે. એક વણઝારી એટલે એક અલગારી ભક્ત. આ લોકગીત ઉત્તર ગુજરાતનું છે. અરવલ્લીમાં વાદી-વણઝારા વિચરતી કોમ હતી-છે. એમને કોઈ સ્થાન, ગામ કે લોક સાથે લગાવ નથી હોતો. ઋતુ, તહેવાર, સંજોગો અનુસાર તેઓ વિચરતા રહે છે. કવિએ આ ગરબામાં એ નામ-ઠામ-દામ પરત્વેની નિસ્પૃહતાનો ભાવ ‘વણઝારી’ દ્વારા રજૂ કર્યો છે કે, એવો અલગારી ભક્ત માતાજીને પ્રેમનું-ભક્તિનું સ્નાન કરાવે છે, કહો કે, નવરાવે છે. માને તો ભાવ-ભક્તિ-પ્રેમ-સમર્પણ જોઈએ… આદ્યશક્તિ ભક્ત પાસે ભોગ માંગે કે ભાવ? વણઝારી ભક્તિ માની ભક્તિના નીરમાં નહાય છે. નહાવાનું કામ ભક્તનું હોય કે ભગવાનનું (અહીં, અદ્યશક્તિનું)?

આમ, ગરબો આમ છે;

એક વણઝારી ઝીલણ ઝીલતી’તી

ઝીલણ ઝીલવું= સ્નાન કરવું, વણઝારી પોતે સ્નાન કરે છે. શામાં? ભક્તિરૂપી વાવમાં. કોની ભક્તિ? એનો જવાબ બીજી પંક્તિમાં-

મારી અંબેમાનાં ઝીલણ ઝીલતી’તી

પછી? અહીં સ્નાન કોણ કરે છે? અંબેમા કે વણઝારી ભક્ત? જો વણઝારી ઝીલણ ઝીલતી હોય તો પહેલે પગથિયે પગ મા કેવી રીતે મૂકે? અને માની પાનીએ પાણી કેમ પહોંચે? ના, પંક્તિ આમ છે-

મુએ પહેલે પગથિયે પગ મેલ્યો,

મુને પાની સમણાં નીર મોરી મા…

હે મારી મા! મેં તારી ભક્તિ-સમર્પણના પહેલા પગથિયે પગ મૂક્યો છે. મારી પાની સુધી મને તારી ભક્તિનો રંગ લાગ્યો છે. એ રીતે, આ વણઝારી ભક્ત ધીરેધીરે ભક્તિમાં માથાબોળ થાય છે. આમ, આ આખો ગરબો ભક્તના સમર્પણનો છે. એમાં હકીકતે મા સ્નાન કરતી જ નથી, પણ ભક્ત તરબોળ થાય.

ઝીલવું એટલે નહાવું. ઉત્તર ગુજરાત અને મારવાડી બોલીમાં એ સામાન્ય વપરાશનો શબ્દ છે. એ પણ નોધવું જોઈએ કે, ‘મૂક્યો’ શબ્દ પણ આ ગરબામાં નથી, ‘મેલ્યો’ છે. અમે ગામમાં ચાચરચોકમાં ગરબા ગાતા અને ગાયકોના ગરબા ઝીલતા. એ વખતે આ રીતે જ ગાતા હતા. ગૂગલ મહારાજને પૂછ્યું તો, અઢળક વિડીઓ બતાવ્યા, ક્યાંય સાચો ગરબો ન મળ્યો. છેવટે, વિકીસ્રોત પર સાચો લખેલો જોયો ત્યારે હાશ થઈ!