ગણેશ ઉત્સવઃ કોણ હતા ભાઉસાહેબ રંગારી જેમના ઘરે ગણપતિ સ્થાપન માટે પહેલી બેઠક મળી હતી?

ગણેશ ઉત્સવનો ઇતિહાસ ભાગ – 2

કોણ છે ભાઉસાહેબ રંગારી?

ભાઉસાહેબ લક્ષ્મણ જાવલે ઉર્ફે ભાઉસાહેબ રંગારી! પુણેના પ્રખ્યાત રાજ વૈદ્ય! પુણેમાં જ્યાં શનિવારવાડા આવેલું છે તેની પાછળ, એટલે કે શાલુકરના ખાંચામાં, શ્રીમંત ભાઉ સાહેબ રંગારીની હવેલી હતી. તે સમયે, આ વિસ્તારમાં શાલ વણાટ અને રંગકામ ચાલતું હતું, તેથી તેને ‘શાલુકારનો ખાંચા’ કહેવામાં આવતું હશે.

ભાઉસાહેબનો પણ આ વિસ્તારમાં શાલ રંગવાનો ધંધો હતો. એક તરફ ભાઉસાહેબ લોકોને દવા આપતા અને શાલ પણ રંગતા. તેથી જ ભાઉ સાહેબ લક્ષ્મણ જાવલેનું નામ ‘ ભાઉસાહેબ રંગારી’ રાખવામાં આવ્યું. કહેવાય છે કે ભાઉસાહેબ અધ્યાત્મવાદી હતા છતાં તેમનામાં નવા વિચારો હતા. અંગ્રેજોના અન્યાયી શાસનમાંથી દેશને આઝાદ કરાવવો હોય તો સશસ્ત્ર ક્રાંતિનો માર્ગ યોગ્ય હોવાનું ભાઉને લાગ્યું. તેમને નિષ્ઠાપૂર્વક લાગ્યું કે જો જાતિ-ધર્મથી વિભાજિત સમાજ એક થઈને અંગ્રેજો સામે લડશે તો આપણો દેશ ટૂંક સમયમાં આઝાદી મેળવી લેશે. ભાઉસાહેબ વિચારશીલ હતા, તેઓ દેશની વર્તમાન પરિસ્થિતિ વિશે ચિંતિત હતા. આ ચિંતામાંથી તેમણે દેશને આઝાદ કરવાનો વિચાર શરૂ કર્યો. ભાઉ સાહેબ રંગારીએ પોતાના મનમાં રાષ્ટ્રની આઝાદીની યોજનાઓને સાકાર કરવા માટે સશસ્ત્ર ક્રાંતિનો માર્ગ પસંદ કર્યો.

ભાઉસાહેબની ક્રાંતિકારી યોજનાઓ

ભાઉ સાહેબ રંગારીની ગુપ્ત ક્રાંતિકારી ચળવળનો સાક્ષી તેમના પુણેના ઘરેથી મળે છે! એવું લાગે છે કે ભાઉ સાહેબે અંગ્રેજ શાસન સામે લડવા માટે ઘણાં શસ્ત્રોની જરૂર પડે તે હેતુથી પોતાના ઘરમાં શસ્ત્રોનો મોટો ભંડાર જમા કરાવ્યો હતો. આ ભંડાર તાજેતરમાં વર્ષ 2015માં તેમના રહેઠાણના મકાનમાંથી મળી આવ્યો હતો. તેમાં મોટા જથ્થામાં સિંગલ-બેરલ, ડબલ-બેરલ, મઝલ-લોડિંગ બંદૂકો, તેમજ મઝલ-લોડર્સ, બુલેટ્સ, પેલેટ્સ અને દારૂગોળો શામેલ છે. એવું પણ લાગે છે કે હથિયારો છુપાવવા માટે તેમના ઘરમાં ઘણી ગુપ્ત જગ્યાઓ બનાવવામાં આવી હતી. રૂમનો દરવાજો અંદરથી બંધ હોય તો પણ બહારથી ખોલી શકાય તેવી અનોખી વ્યવસ્થા હતી. ભાઉ સાહેબ રંગારી ના સમયગાળામાં, ખાસ કરીને પત્રી સરકાર દરમિયાન ઘણા ક્રાંતિકારીઓને છૂપી મદદ પૂરી પાડવાના ઘણા ઉદાહરણો પણ જોવા મળે છે. ભાઉસાહેબ એક સક્રિય ક્રાંતિકારી હતા જેનો કેટલાક દસ્તાવેજોમાં ઉલ્લેખ છે, ચાલો તેના પર પણ એક નજર કરીએ:
Bhau Rangari and Ganesh Narayan Ghotwadekar were two other members of Tatyasaheb’s coterie. Bhau Rangari whose real name was ‘Bhau Lakshman Javle’ was a Maratha whom the police considered an extremely dangerous and troublesome man, he was deprived of his licence to hold arms in १८९५ on account of his bad reputation. He and Ghotwadekar were committed to the poona court sessions in १८९४, after the daeuwalla bridge communal riot, when they were charged with being the ringleaders of the crowd attempting to the aid rioters and obstruct the police. The charges were not sustained.” (The myth of Lokamanya pg. no 70)

તેમના ક્રાંતિકારી જીવનનો આ એક મહત્વપૂર્ણ રેકોર્ડ છે. કમનસીબે ભાઉસાહેબ રંગારીના આ ક્રાંતિકારી કાર્યની સમાજને જાણ નથી. પુણેમાં જ્યાં આ ક્રાંતિકારી પ્રયોગો કરવામાં આવ્યા હતા ત્યાંથી ભાઈસાહેબનું ઘર આજે પણ પૂનામાં એવું જ છે. જિજ્ઞાસુએ મુલાકાત લેવી જ જોઇએ.

1994માં સમગ્ર ભારતમાં થયેલા હિંદુ-મુસ્લિમ રમખાણોએ હિંદુ સમુદાયને મોટા પાયે એકત્ર કર્યો અને આ એકીકરણથી ગણેશોત્સવને બળ મળ્યું. આ રમખાણોને પગલે હિંદુ સમુદાયને એક કરવા લોકમાન્ય તિલક લખતા હોવાના અવારનવાર ઉલ્લેખો મળે છે, તેમજ ભાઉ રંગારીએ પણ આ રમખાણોમાં ભાગ લીધો હોવાના સંદર્ભો મળે છે. તેણે ખરેખર તોફાનોને ડામવા માટે પહેલ કરી હતી. જો કે, તેનાથી વિપરિત, તોફાનો ભડકાવવાના આરોપમાં અંગ્રેજોએ તેની ધરપકડ કરી હતી. તેમના બંદૂકના લાઇસન્સ રદ કરવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ પુરાવા ન મળતા આખરે તેને નિર્દોષ છોડી મુકવામાં આવ્યો હતો. લોકો લોકમાન્ય ટિળકના જીવનચરિત્રનો કેટલોક ભાગ જાણે છે કે લોકમાન્ય ટિળકે સાર્વજનિક ગણેશોત્સવની શરૂઆત કરી હતી, પરંતુ લોકો ભાઉ રંગારી વિશે કશું જાણતા નથી. તેમનો ટૂંકમાં પરિચય કરાવવાનો આ પ્રયાસ!

જાહેર કાર્ય હાથ ધર્યા પછી, શક્ય તેટલા વધુ લોકોને સામેલ કરીને તેને આગળ ધપાવવાનું અને વિસ્તરણ કરવાનું હોય છે. સમાજ તેજ નેતૃત્વને સફળ માને છે જે શરૂ કરેલું કાર્ય મોટા પ્રમાણમાં વિસ્તરણ કરવામાં આવે. જેઓ કામ અધવચ્ચે છોડી દે છે તેને ‘આરંભે શૂરા’ કહેવાય છે. જો કે પ્રથમ વર્ષમાં સાર્વજનિક ગણપતિની સ્થાપના કરનારાઓમાં તિલક સીધી રીતે સામેલ ન હતા, પરંતુ તિલક ઉત્સવને ઉત્સાહથી બિરદાવતા હતા. પછીના વર્ષે તિલક પોતે જ ઝીણવટભરી બાબતો પર ધ્યાન આપતા હતા, ‘કેસરી’ માં જેઓ ઉત્સવ માટે મહેનત કરતા હતા પીઠ થાબડતા હતા, જ્યાં કંઈક પણ વધતું ઓછું લાગ્યું હોય ત્યાં તેના કાન પણ પકડ્યા હતા. ત્રીજા વર્ષે, ઉત્સવના તમામ સૂત્રો પોતાના હાથમાં લીધી. તિલક ગણેશોત્સવના પ્રણેતા બન્યા.

એ સ્વીકારવું જ જોઇએ કે તિલક પહેલા પણ પુણેમાં સાર્વજનિક ગણેશની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. તિલક પહેલા પુણેમાં ગણપતિની સાર્વજનિક સ્થાપના કરવામાં આવી હતી એ વાત સ્વીકારી લેવામાં આવે તો પણ તેનું સ્વરૂપ શું હતું? આ પ્રશ્નોના જવાબો શોધવા જરૂરી છે કે શું તિલકે આ તહેવારનો ઉપયોગ સ્વતંત્રતા ચળવળને પ્રોત્સાહન આપવા માટેના સાધન તરીકે કર્યો હતો.

ગણેશોત્સવ વિશે વિચારતી વખતે, આપણે બધાએ એક વાત યાદ રાખવી જોઈએ કે આ તહેવારની શરૂઆતના દિવસોમાં ધાર્મિક પૃષ્ઠભૂમિ હતી. વાસ્તવમાં પૂજા-અર્ચના, ભજન-પૂજન એ આ ઉત્સવના અભિન્ન અંગ હતા. ઉત્સવનું પ્રારંભિક સ્વરૂપ ધાર્મિક પ્રકૃતિનું હતું. એક તરફ હિંદુ-મુસ્લિમ રમખાણો ચાલી રહ્યા હતા ત્યારે હિંદુઓને એક થવા માટે ગણેશોત્સવ નિમિત્તે તેમનું યોગ્ય સાધન વ્યાસપીઠ મળ્યું. તેથી ગણપતિનો આ નવો સાર્વજનિક ઉત્સવ આપોઆપ અલગ થઈ ગયો. તિલકને પણ ગણેશોત્સવનું મહત્વ લાગ્યું. તેઓ લખે છે, ‘જે કોઈએ સર્વત્ર સ્થાપિત સાર્વજનિક ગણેશ, લોકો દ્વારા તેમની સમક્ષ રજૂ કરાયેલી આરશ, ભવ્ય અને સુંદર વેશભૂષા અને સેંકડો ભજની મેળાઓના મધુર ગીતો જોયા કે સાંભળ્યા હશે, તેને ખબર પડશે કે સાર્વજનિક ગણેશની સ્થાપના કેટલી જરૂરી છે..'(કેસરી – વગેરે. 3 સપ્ટેમ્બર 1895). (આ શ્રેણીનો ત્રીજો અને છેલ્લો ભાગ આવતીકાલે)

સંપાદકઃ પારસ ગુપ્તે, વડોદરા

અહીં વાંચો આ શ્રેણીનો પહેલો ભાગ – છત્રપતિ શિવાજી મહારાજે કેવી રીતે ગણેશ ઉત્સવની ઉજવણી કરી હતી? જાણો રસપ્રદ ઇતિહાસ