લગભગ 22 વર્ષ સુધી કોંગ્રેસ પાર્ટીના અધ્યક્ષ તરીકે સેવા આપ્યા બાદ સોનિયા ગાંધી 19 ઓક્ટોબર, 2022ના રોજ પાર્ટી અધ્યક્ષ પદેથી રાજીનામું આપશે. 75 વર્ષીય સોનિયા ગાંધીએ પહેલીવાર 14 માર્ચ 1998ના રોજ પાર્ટીની કમાન સંભાળી હતી. તેમના નેતૃત્વમાં આ પાર્ટીએ શાનદાર પુનરાગમન કર્યું અને 2004 થી 2014 સુધી કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની યુપીએ સરકાર પણ હતી.
1998માં જ્યારે સોનિયાએ સત્તા સંભાળી ત્યારે કોંગ્રેસ 10 રાજ્યોમાં સત્તા પર હતી. 2006માં આ સંખ્યા વધીને 16 થઈ ગઈ. 2022 સુધીમાં માત્ર બે રાજ્યોમાં કોંગ્રેસની સરકાર હશે.
સૌથી વધુ સમય કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ રહેવાનો રેકોર્ડ સોનિયા ગાંધીના નામે છે. 2017 અને 2019 વચ્ચેના બે વર્ષને બાદ કરતાં, તે પાર્ટીના 137 વર્ષના ઈતિહાસમાં સૌથી લાંબો સમય પ્રમુખ રહી ચૂકી છે. તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન 2004 થી 2014 સુધી એટલે કે 10 વર્ષ સુધી પાર્ટી કેન્દ્રમાં સત્તા પર રહી અને પછી પાર્ટીનો ગ્રાફ નીચે ગયો. આવી સ્થિતિમાં કોંગ્રેસના ડૂબતા વહાણને કિનારો લગાવવો એ આગામી પક્ષ પ્રમુખ માટે મોટો પડકાર હશે.
કોંગ્રેસ પક્ષનું રાજકારણ તેની શરૂઆતથી જ ભારતના પ્રથમ વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુના પરિવારની આસપાસ કેન્દ્રિત રહ્યું છે. જો કે, કોંગ્રેસ નેતા અને પાર્ટી અધ્યક્ષ પદ માટે ચૂંટણી લડી રહેલા કોંગ્રેસના નેતા મલ્લિકાર્જુન ખડગેએ હાલમાં જ વંશવાદના આરોપો પર કહ્યું હતું કે આવું કહેવું બિલકુલ ખોટું છે કારણ કે ત્યારથી આ પરિવારના કોઈ સભ્યએ વડાપ્રધાન પદ સંભાળ્યું નથી. રાજીવ ગાંધી.
દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ બાદ તેમની પુત્રી ઈન્દિરા ગાંધીએ વડાપ્રધાન તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો હતો, તે સમયગાળા દરમિયાન તેમની છબી એક તીક્ષ્ણ નેતા તરીકે ઉભરી હતી, પરંતુ તેમના અકાળે અવસાનને કારણે રાજીવ ગાંધીને પીએમ પદ સંભાળવું પડ્યું હતું. રાજીવ ગાંધીનું પણ અકાળે અવસાન થયું અને તે સમયે કોંગ્રેસ પર અચાનક સંકટ આવી ગયું.
રાજીવ ગાંધીના મૃત્યુ પછી સીતારામ કેસરી પાર્ટીના અધ્યક્ષ બન્યા અને પીવી નરસિમ્હા રાવ વડાપ્રધાન બન્યા. આ એ સમય હતો જ્યારે પાર્ટીમાં અસંતોષનું વાતાવરણ હતું અને કોંગ્રેસ સત્તામાંથી બહાર થવાની અણી પર હતી. આ અસંતોષે ભાજપને મોટી પાર્ટી તરીકે ઉભરી આવવાની તક આપી.
બીજેપીના ઉદયની સાથે જ કોંગ્રેસ સમજવા લાગી કે ગાંધી પરિવાર તેમની રાજનીતિ માટે જરૂરી છે. રાજીવ ગાંધીના પત્ની સોનિયા ગાંધીએ પાર્ટીની કમાન સંભાળી તેનું આ પણ એક કારણ હતું. સોનિયા ગાંધી 14 માર્ચ, 1998ના રોજ કોંગ્રેસના અધ્યક્ષ બન્યા અને જનતાએ પણ તેમને અપનાવ્યા. સોનિયા ગાંધી પ્રમુખ બનતાની સાથે જ યુપીએ ફરી આવી.
પાર્ટીએ સોનિયા ગાંધીના નેતૃત્વમાં ચાર સામાન્ય ચૂંટણી લડી હતી. સોનિયાના નેતૃત્વમાં 1999 અને 2014 ની ચૂંટણીઓ દરમિયાન, 2004 અને 2009માં કોંગ્રેસનો પરાજય થયો હતો અને જીતી હતી.
રાષ્ટ્રપતિ પદ માટે પડકાર
સોનિયા ગાંધીના પ્રમુખ બન્યાના 18 મહિના પછી સપ્ટેમ્બર 1999માં તેમના નેતૃત્વ હેઠળ પ્રથમ સામાન્ય ચૂંટણી યોજાઈ હતી. પરંતુ તે ચૂંટણી પહેલા જ સોનિયા ગાંધીના રાષ્ટ્રપતિ પદને પડકારવામાં આવ્યું હતું. વાસ્તવમાં, પાર્ટીના ત્રણ વરિષ્ઠ નેતાઓ તારિક અનવર, પીએ સંગમા અને વર્તમાન NCP પ્રમુખ શરદ પવારે સોનિયા ગાંધીના વિદેશી મૂળ એટલે કે ઈટાલીના વતની હોવાનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો હતો.
ત્રણેયની માંગ હતી કે સોનિયા ઈટાલીની છે અને તેમને ભારતીય રાજકારણનો ઓછો અનુભવ છે અને તેથી સોનિયા ગાંધીએ પદ પરથી રાજીનામું આપવું જોઈએ. રાજીનામાની માંગણી જ નહીં, આ નેતાઓએ બળવો કરીને સોનિયા ગાંધીની વિશ્વસનીયતા પર ગંભીર સવાલો ઉભા કર્યા.
જો કે, આ બળવાખોર નેતાઓની માંગણીઓ પૂર્ણ થઈ ન હતી અને સોનિયા ગાંધીનું રાજીનામું થયું ન હતું. આ પછી તારિક અનવર અને શરદ પવારે કોંગ્રેસ પાર્ટી છોડી દીધી હતી. તેમણે 1999માં રાષ્ટ્રવાદી કોંગ્રેસ પાર્ટી (NCP)ની રચના કરી. NCPની રચના બાદથી કોંગ્રેસ મહારાષ્ટ્રમાં સતત નબળી પડી રહી છે.
1999માં યોજાયેલી સામાન્ય ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસનો પરાજય થયો હતો અને ભાજપ ગઠબંધન સરકાર (રાષ્ટ્રીય લોકતાંત્રિક ગઠબંધન) બનાવવામાં સફળ રહી હતી. ભાજપ ગઠબંધન સરકારની જીત સાથે, તે 5 વર્ષનો સંપૂર્ણ કાર્યકાળ પૂર્ણ કરનાર પ્રથમ બિન-કોંગ્રેસી શાસન બન્યું.
બીજી તરફ હાર બાદ તરત જ સોનિયાના પ્રમુખપદને ફરી એકવાર પડકારવામાં આવ્યો હતો. હકીકતમાં પવારની હકાલપટ્ટી બાદ કોંગ્રેસમાં જ નારાજગી વધી રહી હતી. પાયલટ રાજવંશની રાજનીતિ સામે અસંતોષના કેન્દ્ર તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા.
રાજેશ પાયલોટ અને જિતેન્દ્ર પ્રસાદે સોનિયા પાસેથી કંટ્રોલ પાછો ખેંચવા માટે અભિયાન શરૂ કર્યું. જે બાદ વર્ષ 2000માં રાજેશ પાયલોટે સોનિયા ગાંધીને રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીને લઈને પડકાર ફેંક્યો હતો.
જોકે, 2000માં એક માર્ગ અકસ્માતમાં પાઈલટનું મૃત્યુ થયું હતું અને પ્રસાદ એકલો રહી ગયો હતો. “હું અસંમતિના અધિકાર માટે અને આંતરિક લોકશાહીને જાળવી રાખવા માટે લડી રહ્યો છું,” પ્રસાદે પાર્ટીના ટોચના પદ માટેના તેમના પ્રચાર દરમિયાન કહ્યું હતું.
પ્રસાદના આ પ્રચાર પછી પણ પાર્ટીમાં સોનિયાનો પ્રભાવ મજબૂત રહ્યો. નવેમ્બર 2000ની ચૂંટણીમાં, 7,542 માન્ય મતોમાંથી, પ્રસાદને માત્ર 94 મળ્યા. સોનિયાને પ્રદેશ કોંગ્રેસ સમિતિઓ (PCCs)ના પ્રતિનિધિઓ દ્વારા 7,448 અથવા 98.75 ટકા મત મળ્યા હતા.
ચૂંટણી પહેલા, દરમિયાન અને પછી પ્રસાદે કહ્યું કે આ પ્રક્રિયામાં છેડછાડ કરવામાં આવી હતી. પરંતુ તેમણે ખાનગીમાં એ પણ કબૂલ્યું હતું કે ન્યાયી પ્રક્રિયા પણ તેમની જીતની ખાતરી કરી શકી નથી.
કેન્દ્રમાં 10 વર્ષ શાસન
જ્યારે સોનિયાને કોંગ્રેસની કમાન મળી, ત્યારે દેશની રાજનીતિમાં પાર્ટી ઉતાર ચડાવી રહી હતી. પણ તેણે હાર ન માની. 2000 માં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી પછી પાર્ટીમાં પોતાનું સ્થાન સુરક્ષિત કર્યા પછી, સોનિયા ગાંધીએ ભાજપની ‘ઈન્ડિયા શાઈનિંગ’ પહેલનો સામનો કરવા માટે એક વિશાળ ઝુંબેશ શરૂ કરી.
કોંગ્રેસે બેરોજગારી, ગરીબી, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, શિક્ષણ અને વીજળી જેવી મૂળભૂત જરૂરિયાતો પર પડતા સરકારના બજેટને મોટો મુદ્દો બનાવ્યો હતો. કોંગ્રેસે તેના પ્રચારમાં દેશના મતદારોને પૂછવાનું શરૂ કર્યું – શું ભારત ચમકી રહ્યું છે? શું તેમના ઘરો ચમકતા હોય છે?
ભાજપને તેની જીત પર એટલો વિશ્વાસ હતો કે તેણે લોકસભાની ચૂંટણી પહેલા તેના ત્રણ મહત્વના સહયોગીઓ સાથે સંબંધો તોડી નાખ્યા હતા. કોંગ્રેસે તેનો ફાયદો ઉઠાવ્યો અને તેમાં સૌથી મોટી પાર્ટી ડીએમકેને સામેલ કરી લીધી. તે ચૂંટણીમાં ડીએમકેએ 16 લોકસભા બેઠકો જીતી હતી.
તેના પ્રચાર માટે આભાર, કોંગ્રેસે 2004ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપને સત્તા પરથી હટાવી દીધી. અટલ બિહારી વાજપેયીનું શાઈનિંગ ઈન્ડિયાનું સૂત્ર સોનિયાના કરિશ્મા સામે ઝાંખું પડી ગયું. કોંગ્રેસ દિલ્હી, હરિયાણા, રાજસ્થાન, મહારાષ્ટ્ર, આંધ્ર પ્રદેશ અને કેરળમાં સત્તા પર આવવામાં સફળ રહી અને 2009ની લોકસભા ચૂંટણીમાં પણ વિજયી રહી.
2014થી ઘટાડો
2014માં મનમોહન સિંહ સરકારના બીજા કાર્યકાળના અંતથી કોંગ્રેસનો ગ્રાફ નીચે આવી રહ્યો છે. 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં આ પાર્ટીએ 44 સીટો જીતી હતી. જ્યારે 2009ની ચૂંટણીમાં આ જ પાર્ટીને 206 બેઠકો મળી હતી. ત્યારથી લઈને છેલ્લા 9 વર્ષમાં 50 વિધાનસભા ચૂંટણીઓ થઈ છે. જેમાં 11 રાજ્યોમાં કોંગ્રેસનો વિજય થયો હતો, પરંતુ ઘણા રાજ્યોમાં બળવાના કારણે પાર્ટીને સત્તા ગુમાવવી પડી હતી.
વર્ષ 2019માં રાહુલ ગાંધીના નેતૃત્વમાં પાર્ટીના પ્રદર્શનમાં થોડો સુધારો થયો હતો, પરંતુ આ વખતે પણ પાર્ટી 52 બેઠકો મેળવવામાં સફળ રહી હતી. જે કુલ બેઠકોના માત્ર 9.6 ટકા હતી. બીજી તરફ કોંગ્રેસનો પતન સીધો જ બિજેરીના ઉદય તરફ દોરી ગયો. 2014ની સામાન્ય ચૂંટણીમાં ભાજપે 282 બેઠકો જીતી હતી.
ઘણા નેતાઓએ છોડી પાર્ટી
વર્ષ 2014માં કોંગ્રેસની હાર બાદ પાર્ટીના ઘણા વરિષ્ઠ નેતાઓએ પાર્ટી છોડવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. 2014 અને 2022 વચ્ચે ઓછામાં ઓછા 460 નેતાઓએ કોંગ્રેસ છોડી દીધી. ચૂંટણી દરમિયાન લગભગ 177 સાંસદો/ધારાસભ્યોએ પાર્ટી છોડી દીધી હતી.
જ્યારે 222 ચૂંટણી ઉમેદવારોએ કોંગ્રેસ છોડીને અન્ય પક્ષોમાં પ્રવેશ મેળવ્યો હતો. માત્ર 2022માં 24 ધારાસભ્યોએ કોંગ્રેસ છોડીને બીજી પાર્ટીની ટિકિટ પર વિધાનસભાની ચૂંટણી લડી હતી. કુલ 37 ઉમેદવારો કોંગ્રેસ છોડીને ચૂંટણી લડવા માટે અન્ય પાર્ટીમાં જોડાયા હતા.
2014થી, કોંગ્રેસ પાર્ટી 45 માંથી 40 વિધાનસભા ચૂંટણી હારી છે. 1998થી અત્યાર સુધી તે 20,847 વિધાનસભા બેઠકો પર લડી છે, તેમાંથી કોંગ્રેસ માત્ર 5,397 પર જીતી શકી છે. 1998માં જ્યારે સોનિયાએ સત્તા સંભાળી ત્યારે કોંગ્રેસ પાસે 10 રાજ્યોમાં મુખ્યમંત્રી હતા. 2006માં આ સંખ્યા વધીને 16 થઈ ગઈ. 2022માં માત્ર બે રાજ્યો (છત્તીસગઢ અને રાજસ્થાન)માં કોંગ્રેસના મુખ્યમંત્રી છે.
