કારણ વગર ધરપકડ ગેરકાયદેસર છે, બંધારણનું ઉલ્લંઘન છે;  સુપ્રીમ કોર્ટે પોલીસને ફટકાર લગાવી

નવી દિલ્હી, 8 ફેબ્રુઆરી : સુપ્રીમ કોર્ટે શુક્રવારે એક ઐતિહાસિક ચુકાદામાં કહ્યું હતું કે બંધારણની કલમ 22(1) હેઠળ ધરપકડ કરાયેલ વ્યક્તિને તેની ધરપકડના કારણો વિશે જાણ કરવી એ માત્ર ઔપચારિકતા નથી, પરંતુ એક આવશ્યક બંધારણીય જરૂરિયાત છે. જો આ જોગવાઈનું પાલન કરવામાં નહીં આવે તો ધરપકડ ગેરકાયદેસર ગણવામાં આવશે.

જસ્ટિસ એ.એસ.ઓકા અને જસ્ટિસ એન.કે.સિંઘની બેંચે કલમ 22(1)નું પાલન ન કરવાને કારણે હરિયાણા પોલીસ દ્વારા કરાયેલી ધરપકડને ગેરકાયદેસર જાહેર કરી અને આરોપીને તાત્કાલિક મુક્ત કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો. ખંડપીઠે કહ્યું કે કલમ 22ને મૂળભૂત અધિકારો હેઠળ બંધારણના ભાગ 3માં સામેલ કરવામાં આવી છે.

આમ, ધરપકડ કરાયેલા અને અટકાયત કરાયેલા દરેક વ્યક્તિનો એ મૂળભૂત અધિકાર છે કે ધરપકડના કારણો વિશે શક્ય તેટલી વહેલી તકે જાણ કરવી.  જો ધરપકડ પછી ધરપકડના કારણોની જાણ શક્ય તેટલી વહેલી તકે કરવામાં નહીં આવે, તો તે કલમ 22(1) હેઠળ ધરપકડથી બચવાના મૂળભૂત અધિકારનું ઉલ્લંઘન હશે.

મૂળભૂત અધિકારોનું ઉલ્લંઘન

ખંડપીઠે કહ્યું, બંધારણના ભાગ III હેઠળના મૂળભૂત અધિકારો હેઠળ કલમ 22નો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેથી, ધરપકડના કારણો વિશે શક્ય તેટલી વહેલી તકે જાણ કરવી એ દરેક ધરપકડ કરાયેલ વ્યક્તિનો મૂળભૂત અધિકાર છે. જો આમ કરવામાં નહીં આવે, તો તે કલમ 22(1) હેઠળ આપેલા મૂળભૂત અધિકારનું ઉલ્લંઘન હશે અને ધરપકડ ગેરકાયદેસર બની જશે.

મિત્રો અને સંબંધીઓને જાણ કરવી પણ જરૂરી છે

જસ્ટિસ એન.કે.સિંહે કહ્યું કે ધરપકડના કારણોની જાણ માત્ર ધરપકડ કરાયેલ વ્યક્તિને જ નહીં પરંતુ તેના મિત્રો, સંબંધીઓ અથવા તેના દ્વારા નામાંકિત અન્ય વ્યક્તિઓને પણ કરવી જોઈએ, જેથી તેઓ કાયદાકીય પ્રક્રિયા દ્વારા ધરપકડને પડકારી શકે અને તેની મુક્તિ સુનિશ્ચિત કરી શકે.

લેખિતમાં માહિતી આપવાની આદર્શ રીત

સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે પંકજ બંસલ vs યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયાના કેસમાં તેણે સૂચન કર્યું હતું કે ધરપકડના આધારો સાથે વાતચીત કરવાનો યોગ્ય અને આદર્શ માર્ગ લેખિતમાં ધરપકડનું કારણ પ્રદાન કરવું છે. જ્યારે તેણે કહ્યું કે ધરપકડના કારણોને લેખિતમાં જાણ કરવાની કોઈ આવશ્યકતા નથી, જો લેખિત પદ્ધતિનું પાલન કરવામાં આવે તો અનુપાલન અંગેનો વિવાદ જરા પણ ઊભો થશે નહીં.

જસ્ટિસ ઓકાએ કહ્યું, અમેરિકાનું કારણ લેખિતમાં આપવાની જરૂર ન હોવા છતાં, લેખિતમાં આપવાથી વિવાદનો અંત આવશે. પોલીસે હંમેશા કલમ 22ની જરૂરિયાતોનું કડકપણે પાલન કરવું જોઈએ.

ધરપકડની કાયદેસરતા અને કોર્ટની ફરજ

સુપ્રીમ કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે જો કલમ 22(1)નું પાલન ન કરવાને કારણે ધરપકડ ગેરકાયદેસર છે, તો મેજિસ્ટ્રેટે ધરપકડની કાયદેસરતાની તપાસ કરવી જોઈએ. મૂળભૂત અધિકારોનું રક્ષણ કરવું એ અદાલતોની ફરજ છે. બેન્ચે કહ્યું, કલમ 22(1)ના ઉલ્લંઘનના કિસ્સામાં, કોર્ટ આરોપીને તાત્કાલિક મુક્ત કરવાનો આદેશ આપશે. કાયદા હેઠળ જામીન પર પ્રતિબંધ હોય તો પણ આ જામીન આપવાનો આધાર બનશે.