ચોમાસું આવતાં જ શહેરો કેમ ડૂબી જાય છે? પાણી ભરાવા માટે જવાબદાર કોણ? જાણો 

• જળસંગ્રહને પહોંચી વળવા અગાઉથી આયોજન અને તમામ મહત્ત્વની એજન્સીઓએ સતર્ક રહેવું ખૂબ જ જરૂરી 

HD ન્યૂઝ ડેસ્ક, 1 જુલાઈ: દિલ્હી, અમદાવાદ સહિત દેશના ઘણા મોટા શહેરોમાં ચોમાસા દરમિયાન પાણી ભરાઈ જવાની સમસ્યા બહાર આવે છે. જેના સંચાલન માટે અસરકારક વ્યૂહરચના તૈયાર કરવાની ખૂબ જ જરૂર છે. આ પાણીનો ભરાવો રોકવા માટે પાણીના નિકાલ માટે ગટરોનું પુનઃનિર્માણ કરવું જરૂરી છે. ફૂટપાથ અને રસ્તા પરથી અતિક્રમણ દૂર કરવું જરૂરી છે. જેને માટે તમામ એજન્સીઓને શહેરી સ્થાનિક સંસ્થા માટે જવાબદાર બનાવી આવશ્યક છે.

દિલ્હી, અમદાવાદમાં ચોમાસું પહોંચ્યું અને તેની સાથે પાણી ભરાઈ ગયું હતું, ટ્રાફિક જામ અને સામાન્ય જનજીવન ખોરવાઈ ગયું હતું. આવું દર વર્ષે અને ભારતના દરેક મોટાં શહેરમાં થાય છે. આવું કેમ થાય છે? – જવાબ છે સમસ્યાનો સામનો કરવાની રીત યોગ્ય નથી. દર વર્ષે વરસાદને કારણે શહેર થંભી ગયા બાદ તેનો ઉકેલ શોધીએ છીએ. ત્યાં સુધી નિયમિત સમારકામ, ડ્રેનેજ/ગટર વ્યવસ્થાને બદલવા, જાહેર જગ્યાઓ (રસ્તા, શેરીઓ, ફૂટપાથ)ને અતિક્રમણથી મુક્ત રાખવા જેવા મુદ્દાઓને પાછળ ધકેલી દેવામાં આવે છે. ભારતની 416 મિલિયન (2019)ની શહેરી વસ્તી 2047 સુધીમાં 461 મિલિયન સુધી પહોંચી જશે. જેનો અર્થ એ છે કે, તમામ હિતધારકો દ્વારા સમયસર અને નક્કર પગલાં લીધા વિના, આ સમસ્યા આવનારા વર્ષોમાં વધુ ખરાબ થશે.

આ અવ્યવસ્થાનું કારણ શું છે?

શહેરોમાં પાણી ભરાવાની સમસ્યા બિનઆયોજિત શહેરીકરણને કારણે છે. અહીં આયોજિત સર્ક્યુલેશન માટે જગ્યાને ધ્યાનમાં રાખેલા બિનઆયોજિત શહેરી ક્ષેત્રોનો વિસ્તાર કરવામાં આવે છે. બાંધકામ અને ડિમોલિશન કચરાના ડમ્પિંગને કારણે સરોવર, તળાવો અને જળાશયોની સૂકવણી અને વિનાશ પણ એક મુખ્ય કારણ છે. આ ઉપરાંત સરોવર અને અન્ય જળાશયોના કબજા હેઠળના વિસ્તારોમાં મકાનો બાંધવા અને લોકોનું ત્યાં રહેવા લાગવું પણ એક સમસ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, ગુરુગ્રામના 519 જળાશયોમાંથી 40 વર્ષમાં અડધા ગાયબ થઈ ગયા છે. બેંગલુરુ માટે પણ આ જ સમસ્યા છે.

આના માટે જવાબદાર કોણ?

પાણી વ્યવસ્થાપનએ ત્રણ હિસ્સેદારોની જવાબદારી છે:

1. યોજના એજન્સીઓ
2. શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ 
3.  પાણી અને ગટર માટેની વિશેષ એજન્સીઓ

આ ત્રણેય ભાગ્યે જ એકસાથે કામ કરે છે, અને તેમની વચ્ચે અધિકારક્ષેત્રના વિવાદ તેમના પ્રયત્નોને નિષ્ફળ બનાવે છે. જ્યારે ઘન કચરો શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓના કાર્યક્ષેત્રમાં આવે છે, ત્યારે પાણી અને ગટર ઘણીવાર આવતું નથી. આ વિખરાયેલું આયોજન દિલ્હી NCR જેવી વિશાળ શહેરી જગ્યાઓના સર્વગ્રાહી સંચાલનને મંજૂરી આપતું નથી. સિલો(Silo)માં કામ કરીને પાણીની સમસ્યા, નહેર અને ગટરના મુદ્દાનો ઉકેલ લાવી શકતા નથી, જો કે  NDMC અને MCD જેવી શહેરી સંસ્થાઓ કે ગુરુગ્રામ અને નોઈડા જેવા સેટેલાઇટ શહેરોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

શહેરી પ્રણાલીઓ કેવી રીતે ચલાવવી, તેમાં નગર નિયોજકો મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવે છે, જેની પૂરતી સંખ્યા રહેલી નથી. તેની તુલના UKમાં 38 અને ઓસ્ટ્રેલિયામાં 23 સાથે કરી શકાય. મોટા શહેરોમાં પણ, આ સંખ્યા આધુનિક વૈશ્વિક શહેરોના ધોરણ કરતા ઘણી ઓછી છે. જો આયોજન ખરાબ હોય તો અમલ પણ ખરાબ હોય છે. શહેરોમાં પાણીની ગટર ન હોવી સામાન્ય બાબત છે. મોટાભાગના ભારતીય શહેરોમાં ખાસ ડ્રેનેજ પ્લાન પણ નથી. ભારે વરસાદનો એક રાઉન્ડ પણ હાલના નાળાઓના પ્રવાહને વિક્ષેપિત કરવા અને પાણી ભરાવા માટે પૂરતો છે. મ્યુનિસિપલ સંસ્થા જે ઘન કચરો એકત્ર કરવામાં નિષ્ફળ દેખાઈ રહી છે, જેના કારણે મામલો વધુ ખરાબ બની જાય છે. આ કચરો આપણાં શહેરોની ગટરોમાં ભરાઈ જાય છે.

પાણી ભરાવાની સમસ્યા શા માટે થાય છે?

શહેરી આયોજન ભવિષ્યની આગાહી કરવાનું છે. આગોતરું આયોજન હોય ત્યારે પણ, વસ્તુઓ એટલી ધીમી ગતિએ આગળ વધે છે કે પગલાં લેવામાં આવે ત્યાં સુધીમાં, યોજના નિષ્ફળ થઈ જાય છે. એક ઉદાહરણ તરીકે, છેલ્લી વખત દિલ્હીનો માસ્ટર પ્લાન 8થી 10 વર્ષની તૈયારી પછી નોટિફાઈ કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે 2041વાળો સમયસર તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો, જેને છેલ્લા ચાર વર્ષથી પ્રોસેસ કરવામાં આવી રહ્યો છે. જો કે, દરેક આવક ગ્રેડના નાગરિકો પાણી ભરાઈ જવાની સમસ્યા માટે સમાન રીતે જવાબદાર છે. શું ઉચ્ચ અને મધ્યમ આવક વર્ગની કોલોનીઓમાં શિક્ષિત લોકો તેમના ઘરની બહાર ફૂટપાથ પર ગેરકાયદેસર રીતે કબજો કરતા જોવા નથી મળતા? અથવા પોતાના વાહનોને રસ્તાઓ પર પાર્ક કરીને, જેનાથી ટ્રાફિકની અવરજવર માટે થોડી જગ્યા રહે છે? ઓછી આવકવાળા વિસ્તારોની સ્થિતિ જોઈએ તો, આ વિસ્તારો સંપૂર્ણ રીતે ઘેરાયેલા હોય છે, સર્ક્યુલેશન માટે ખૂબ ઓછી જગ્યા બચે છે.

આગળનો રસ્તો શું છે?

1. યોજનાઓ કેવી રીતે લાગુ કરવામાં આવે છે તેના પર સંપૂર્ણપણે પુનર્વિચાર કરવાની જરૂર છે. ઉદાહરણ તરીકે, MPD-2041, વાદળી-લીલા વિકાસ અને કચરાને અલગ કરવા માટે ઢોળાવનો ઉપયોગ પ્રદાન કરે છે. આનો કડક અમલ થવો જોઈએ.
2. યોગ્ય ડ્રેનેજ યોજનાઓ ડિઝાઇન કરવી જોઈએ, અથવા જો તે અપૂરતી સાબિત થઈ હોય તો તેના પર પુનર્વિચાર કરવો જોઈએ. દિલ્હીના ITOમાં પાણી ભરાઈ જવાની સ્થિતિ લઈએ તો તે સીવેજ નેટવર્કના વ્યાપક પુનઃરચના દ્વારા તેનો ઉકેલ લાવી શકાય છે. તે તેને યમુનાના જળ સ્તર સાથે જોડે છે.
3. 1115 શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓને આવરી લેતા 44 શહેરી સમૂહો માટે 15મા નાણાપંચના ડિવોલ્યુશન પેકેજ મુજબ પાણી અને સ્વચ્છતા યોજનાઓ તૈયાર કરવી જોઈએ.
4. રસ્તા/ગલીઓ અને ફૂટપાથનું સેફ્ટી ઓડિટ નિયમિતપણે થવું જોઈએ. આવા ઓડિટ પાણી, માલસામાન અને લોકોની અવરજવર માટે જગ્યા ખાલી કરવા માટે જરૂરી કાર્યવાહીની ઓળખ કરે છે. ખાસ કરીને ગેરકાયદેસર કબ્જાઓ અને અવરોધોની ખબર પડે છે. 
5. સત્તાવાળાઓએ ફૂટપાથ અને રસ્તાઓ પરથી અતિક્રમણ દૂર કરવા માટે સમુદાયો સાથે જોડાવાની જરૂર છે. આ ઉપરાંત સરકારી વિભાગોએ પોતાના ઉપયોગ માટે કબ્જે કરેલી જગ્યાઓ પણ ખાલી કરવી જોઈએ.
6. પાણી અને સ્વચ્છતાનું સંચાલન કરતી એજન્સીઓને ULBને જવાબદાર બનાવવી જોઈએ. સૌથી અગત્યનું, ULB પાસે શહેરી જાળવણી માટે જવાબદાર તમામ એજન્સીઓ પર વ્યાપક સત્તા હોવી જોઈએ.
7. કોઈ અણધારી ઘટનાથી શહેરી જીવનને પાટા પરથી ઉતારતી સંભાવના ઘટાડવા માટે ડ્રેનેજ અને ગટરના નેટવર્કની નિયમિત જાળવણી થવી જોઈએ.

આ પણ જુઓ: રાજ્યમાં છેલ્લા 24 કલાકમાં 214 તાલુકામાં મેઘો અનરાધાર, સુરતનાં પલસાણામાં સૌથી વધુ 8.5 ઇંચ