જ્યારે પોલીસ ગુનેગારને પકડવા જાય છે, ત્યારે ગુનેગાર તેના પર હુમલો કરે છે, તો જવાબી હુમલાને એન્કાઉન્ટર કહેવામાં આવે છે. ભારતમાં પોલીસ એન્કાઉન્ટરની શરૂઆત 20મી સદીના મધ્યમાં થઈ હતી. ત્યારે દરિયાઈ વિસ્તારમાં ગેંગસ્ટરથી પરેશાન થઈને પોલીસ પકડવાને બદલે તેનું એન્કાઉન્ટર કરતી હતી. 1970ના દાયકામાં ભારતીય ફિલ્મોમાં એન્કાઉન્ટર્સનો વ્યાપકપણે પ્રચાર કરવામાં આવ્યો હતો. આ કારણોસર, તે ઉત્તર ભારતમાં પોલીસ તંત્રમાં ક્રેઝમાં આવી ગયું છે. જ્યારે કોઈ આરોપીને કોઈ કાવતરા કે લાલચને કારણે કાયદા અનુસાર કોર્ટમાં રજૂ કર્યા વિના હત્યા કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેને કસ્ટોડિયલ ડેથ કહેવામાં આવે છે. જો કોઈ આરોપી પકડાઈ જવાની સાથે માર્યો જાય તો તેને ફેક એન્કાઉન્ટર કહેવામાં આવે છે. પૂર્વ પોલીસ અધિકારીઓના કહેવા મુજબ ભારતમાં 99 ટકા એન્કાઉન્ટર નકલી હોય છે. જ્યારે કોઈ ગુનેગારને લઈને પોલીસ પર ભારે રાજકીય દબાણ થતું હોય છે ત્યારે તરત જ આરોપી સામે આવી જાય છે.
નકલી એન્કાઉન્ટરના મુખ્ય બે કારણો
1. રાજકીય દબાણ ઓછું કરવા – જ્યારે કોઈ ગુનો બને અને તે ગુનાને કારણે સરકાર ઘેરાઈ જાય ત્યારે પોલીસ બેકફૂટ પર આવે છે. પોલીસ પર રાજકીય દબાણ વધે ત્યારે તેમાંથી છુટકારો મેળવવા માટે શોર્ટકટ પદ્ધતિ અપનાવવામાં આવે છે. શોર્ટકટનો સૌથી સરળ રસ્તો એ છે કે આરોપીનું નકલી એન્કાઉન્ટર કરવું. વાસ્તવમાં સરકારને ડર છે કે કોર્ટમાં કેસ લાંબો સમય ચાલશે અને તેના કારણે લોકોમાં ગુસ્સો વધશે. આવી સ્થિતિમાં રાજકીય નુકસાનની શક્યતાઓ વધી જાય છે. આ નુકસાન ઘટાડવા માટે નકલી એન્કાઉન્ટર કરવામાં આવે છે.
2. સંગઠિત અપરાધને ખતમ કરવા માટે – ઘણી વખત પોલીસ કેટલાક ગુનેગારોથી પરેશાન થાય છે. તેઓ તેને પકડીને કોર્ટમાં રજૂ કરે છે અને પછી તે ગુનેગારને જામીન પર છોડવામાં આવે છે. જામીન પર છૂટ્યા બાદ તે ફરી ગુના કરવા લાગે છે. આવી સ્થિતિમાં સંગઠિત અપરાધને રોકવા માટે પોલીસ ગુનેગારનું એન્કાઉન્ટર કરે છે. તેની પાછળનો હેતુ વારંવાર થતી સમસ્યાઓને દૂર કરવાનો છે. માનવાધિકાર કાર્યકર્તાઓ નકલી એન્કાઉન્ટરને સીધા જીવનના અધિકાર સાથે જોડે છે અને તેને બંધારણના મૂળભૂત અધિકારનું ઉલ્લંઘન ગણાવે છે.
છત્તીસગઢ અને યુપી ટોચ પર
નકલી એન્કાઉન્ટર પર ઘણી વખત પ્રશ્નો ઉભા થાય છે. સરકારને નોટિસ પણ મોકલવામાં આવે છે, પરંતુ તેના પર કોઈ પ્રતિબંધ નથી. કેન્દ્રનો ડેટા પણ આ વાતનો પુરાવો છે. ફેબ્રુઆરી 2022માં કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયે સંસદમાં નકલી એન્કાઉન્ટરનો ડેટા જણાવ્યો હતો. ગૃહ રાજ્ય મંત્રી નિત્યાનંદ રાયના જણાવ્યા અનુસાર, ભારતમાં 2017 થી 2022 સુધીમાં 655 નકલી એન્કાઉન્ટર થયા છે. રાયે જણાવ્યું કે સૌથી વધુ નકલી એન્કાઉન્ટર છત્તીસગઢમાં થયા છે. અહીં નકલી એન્કાઉન્ટરમાં 191 લોકો માર્યા ગયા હતા. યુપીમાં 117 અને આસામમાં 50 લોકો નકલી એન્કાઉન્ટરમાં માર્યા ગયા. માનવ અધિકાર પંચે સમગ્ર 18 વર્ષનો ડેટા જાહેર કર્યો છે. એક RTIના જવાબમાં કમિશને કહ્યું કે ભારતમાં 2000 થી 2018 વચ્ચેના 18 વર્ષમાં 1804 નકલી એન્કાઉન્ટર થયા છે. એકલા યુપીમાં 811 નકલી એન્કાઉન્ટર એટલે કે 45% કેસ નોંધાયા છે. ઘણા બનાવટી એન્કાઉન્ટરના કેસમાં પોલીસકર્મીઓને પણ દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.
બંધારણ કે કાયદામાં નકલી એન્કાઉન્ટરનો ઉલ્લેખ છે?
સુપ્રીમ કોર્ટના એડવોકેટ ધ્રુવ ગુપ્તાએ કહ્યું- બંધારણ અને કાયદામાં ક્યાંય નકલી એન્કાઉન્ટરનો ઉલ્લેખ નથી. હા, CrPC ની કલમ 46(2)માં પોલીસને સ્વ-બચાવનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. ગુપ્તાએ આઈપીસીની કલમ 100નો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે અને કહ્યું છે કે આ કલમ હેઠળ પોલીસ સાથે એન્કાઉન્ટર પછી પણ હત્યાનો કેસ નોંધવામાં આવતો નથી.
- બનાવટી એન્કાઉન્ટરને ધ્યાનમાં રાખીને સુપ્રીમ કોર્ટે 2015માં 16 લાઇનની ગાઇડ લાઇન તૈયાર કરી હતી. એન્કાઉન્ટર બાદ તેનું પાલન કરવું ફરજિયાત કરવામાં આવ્યું છે. જો કોઈ ગુનેગાર વિશે કોઈ ગુપ્ત માહિતી પ્રાપ્ત થાય, તો તે લેખિત અથવા ઈલેક્ટ્રોનિક રીતે કે આંશિક રીતે યોગ્ય રેકોર્ડ કરવી જોઈએ.
- માહિતીના આધારે, પોલીસ એન્કાઉન્ટર દરમિયાન હથિયારોનો ઉપયોગ કરે છે અને જો શંકાસ્પદ મૃત્યુ પામે છે, તો ફોજદારી તપાસ માટે એફઆઈઆર નોંધવી આવશ્યક છે.
- એક સ્વતંત્ર એજન્સીએ બનાવટી એન્કાઉન્ટરની તપાસ કરવી જોઈએ, જેણે હત્યા સાથે સંબંધિત આઠ મૂળભૂત પાસાઓને ધ્યાનમાં લેવા જોઈએ.
- એન્કાઉન્ટરમાં થયેલા તમામ મૃત્યુની મેજિસ્ટ્રેટ તપાસ જરૂરી છે. એન્કાઉન્ટર પછી તરત જ મૃત્યુ અંગે રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચ અથવા રાજ્ય આયોગને તાત્કાલિક જાણ કરવાની હોય છે.
- જો આરોપી એન્કાઉન્ટરમાં ઘાયલ થાય છે, તો તેને તાત્કાલિક તબીબી સહાય પૂરી પાડવી જોઈએ. તે ફરજિયાત છે.
- એન્કાઉન્ટરમાં માર્યા ગયેલા અથવા ઘાયલ થયેલા આરોપીઓના પરિવારજનોને તાત્કાલિક તેની જાણ કરવી જોઈએ.
- જ્યાં સુધી એન્કાઉન્ટરની તપાસ ન થાય ત્યાં સુધી પોલીસ અધિકારીઓ અને કોન્સ્ટેબલોને પ્રમોશન આપવામાં આવશે નહીં. કોઈપણ ઈનામ મેળવી શકશે નહીં.
- ખોટા કે નકલી એન્કાઉન્ટરમાં દોષિત પોલીસકર્મીઓને સસ્પેન્ડ કરવામાં આવશે અને તેમની સામે યોગ્ય કાર્યવાહી કરવામાં આવશે. કાર્યવાહી અને નિયમોનું પાલન ન કરવાના કિસ્સામાં પીડિતા સેશન્સ જજને ફરિયાદ કરી શકે છે.
એન્કાઉન્ટર દ્વારા ગુના પર કેટલું નિયંત્રણ ?
એન્કાઉન્ટરનું પોતાનું ગણિત હોય છે અને રાજકીય પક્ષો તેને ક્રાઈમ કંટ્રોલ ફોર્મ્યુલા તરીકે રજૂ કરે છે. પૂર્વ પોલીસ અધિકારીઓના કહેવા પ્રમાણે, મોટા માફિયાઓ એન્કાઉન્ટરથી ડરી જાય છે. ઇસ્લામિક શાસકોના સમયની જેમ, બળાત્કારીઓને ચોકડી પર પથ્થરો વડે મારવામાં આવતા હતા. જેના કારણે લોકોમાં આ ગુના પ્રત્યે ભયનો માહોલ સર્જાતો હતો. એ જ રીતે કાયદા સાથે સંતાકૂકડી રમતા મોટા માફિયાઓ એન્કાઉન્ટરના ડરમાં રહે છે. એન્કાઉન્ટરને કારણે સંગઠિત અપરાધ થોડા દિવસો માટે અટકે છે, પરંતુ ગુનાખોરી રોકવા માટે આ અસરકારક ફોર્મ્યુલા નથી. પોલીસની સ્વતંત્રતાનો મામલો સૌથી ગંભીર પ્રશ્ન છે. રાજકીય દબાણ હેઠળ એન્કાઉન્ટર થાય છે. એટલે કે જેઓ રાજકીય માળખામાં બંધબેસતા નથી, તેમને મારી નાખવામાં આવે છે.
જાણો 3 મોટા એન્કાઉન્ટર વિશે…
1. ઈશરત જહાં એન્કાઉન્ટર – BBC અનુસાર, ગુજરાતમાં 2002 થી 2006 દરમિયાન 23 એન્કાઉન્ટર થયા હતા. ગુજરાત પોલીસે શરૂઆતમાં સાચું કહ્યું હતું, પરંતુ ઈશરત જહાંના એન્કાઉન્ટર પર સવાલો ઉભા થયા હતા. 15 જૂન 2004ના રોજ ગુજરાત પોલીસ અને ઈન્ટેલિજન્સ બ્યુરોએ સંયુક્ત રીતે ઈશરત જહાં સહિત 3 લોકોના એન્કાઉન્ટર કર્યા હતા. ગુજરાત પોલીસે કહ્યું કે ઈશરત લશ્કર-એ-તૈયબા સાથે સંબંધિત છે. મામલો સામે આવ્યા બાદ કેન્દ્રએ સીબીઆઈ તપાસ કરાવવાની વાત કરી હતી. સીબીઆઈએ જણાવ્યું હતું કે ગુજરાત પોલીસ અને ઈન્ટેલિજન્સે મળીને એન્કાઉન્ટર કર્યું હતું. બાદમાં આ કેસના તમામ આરોપીઓને કોર્ટે નિર્દોષ જાહેર કર્યા હતા.
2. હૈદરાબાદ એન્કાઉન્ટર – 2019 માં, હૈદરાબાદ પોલીસે ડૉક્ટર સાથે બળાત્કારના કેસમાં 4 આરોપીઓને મારી નાખ્યા હતા. પોલીસે તમામ આરોપીઓને પકડી લીધા અને ક્રાઈમ સીન રી-ક્રિએટ કરવા ગયા. એન્કાઉન્ટરનો મામલો સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગયો, ત્યારબાદ સુપ્રીમ કોર્ટે પેનલ બનાવવાનો નિર્દેશ આપ્યો. જાન્યુઆરી 2022માં, પેનલે સુપ્રીમ કોર્ટમાં રિપોર્ટ સુપરત કર્યો હતો. પેનલે જણાવ્યું હતું કે પોલીસે જાણી જોઈને ગોળીબાર કર્યો હતો અને કરાયેલા તમામ દાવા ખોટા હતા. પેનલે એન્કાઉન્ટરમાં સામેલ 10 પોલીસકર્મીઓ સામે હત્યાનો કેસ ચલાવવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો.
3. વિકાસ દુબે એન્કાઉન્ટર – વર્ષ 2020માં કાનપુરની બિક્રુ ઘટનાએ દેશભરમાં હેડલાઈન્સ બનાવી હતી. આ ઘટનામાં પોલીસ અધિકારીઓ પણ માર્યા ગયા હતા, ત્યારબાદ યુપી પોલીસની કબૂલાત પર સવાલો ઉભા થયા હતા. થોડા દિવસોમાં જ આ કેસના મુખ્ય આરોપી વિકાસ દુબેની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. પોલીસ તેને એમપીના ઉજ્જૈનથી કાનપુર લઈ જઈ રહી હતી. કાનપુરના ભૌંટી પહોંચતા જ પોલીસનું વાહન પલટી ગયું. વિકાસ દુબેનું અહીં એન્કાઉન્ટર થયું હતું. પોલીસે પણ આવો જ જવાબ આપ્યો. સરકારે તપાસ માટે કમિશન બનાવ્યું. બાદમાં પંચે પોલીસને ક્લીનચીટ પણ આપી હતી. જોકે, આ મામલો ફરી સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગયો. કોર્ટે સરકારને રિપોર્ટ સાર્વજનિક કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો છે.
